Spis treści
Tom I
Wstęp ..................................................................... 5
Podziękowania............................................................. 13
A. Pojęcie kultury. Nauka (nauki) o kulturze ............................... 17
A 1. Pojęcie kultury ...................................................... 19
Etymologia ......................................................... 21
Tematy kultury ...................................................... 26
Próba uogólnienia ................................................... 32
Wewnętrzna konfiguracja kultury ...................................... 37
Próba własna........................................................ 38
Kultura „jakaś” czy „czyjaś”? .......................................... 40
Metafora informatyczna .............................................. 41
Kultura a natura ..................................................... 44
Kultura a cywilizacja ................................................. 47
Gdzie nie ma kultury................................................. 52
Na zakończenie...................................................... 54
A 2. Nauka (nauki) o kulturze ............................................ 58
Paradygmaty ........................................................ 61
Dyscypliny centralne i ościenne ....................................... 63
Socjologia .......................................................... 68
Etnografia/Etnologia ................................................. 70
Historia ............................................................ 72
Archeologia ......................................................... 75
Językoznawstwo.................................................... 76
Religioznawstwo ................................................... 77
Psychologia ........................................................ 78
Biologia ........................................................... 79
Małżeństwa i rozwody .............................................. 79
Nauka, kultura, świadomość ......................................... 81
O czym w ogóle mówimy? ........................................... 82
Metafory optyczne.................................................. 83
Kwestia nazwy ..................................................... 84
B. Spójność kultury....................................................... 87
B 1. Płaszczyzny integracji kultury ....................................... 89
Podstawowe pytania ................................................ 94
Przygody kuchni szwedzkiej.......................................... 96
„Jestem Belgiem” i inne spotkania .................................... 98
Dziesięć punktów Raoula Narolla .................................... 100
Typ osobowości a kultura ............................................ 113
Europa według dziejów, wiary i napitków ............................. 114
Ekskurs: Europa, religia, architektura ................................. 122
To… trzecie kryterium .............................................. 123
B 2. Integracja kultury w wielkiej skali. Lud – naród – państwo............ 130
Z kronik sądowych ................................................. 130
Lud ............................................................... 134
Naród............................................................. 136
Naród, świadomość narodowa, język.................................. 148
Laboratorium latynoskie i tygiel bałkański ............................. 149
Naród a terytorium: reguła i wyjątki .................................. 152
Państwo ........................................................... 153
Ekskurs: państwo jak… ............................................. 155
Paradoksy współczesnej państwowości ................................ 157
C. Struktura i funkcja w kulturze. Grupy społeczne........................ 163
C 1. Kultura a struktura społeczna ....................................... 165
Kultura a struktura społeczna: problem wzajemnego usytuowania ........ 169
Typy więzi ......................................................... 170
Przykład: Rzym i „barbarzyńcy” ...................................... 174
„Tajne, widne i dwu-płciowe” ........................................ 178
„Swoi” i „obcy”, „my” i „oni” ....................................... 180
C 2. Grupy społeczne. Pokrewieństwo.
Rodzina i inne struktury ........................................... 183
Ławica i stado: grupy społeczne u zwierząt i ludzi ...................... 184
Grupy pierwotne ................................................... 186
Rodzina i małżeństwo ............................................... 189
Endo- i egzogamia .................................................. 197
Monogamia i poligamia ............................................. 200
Wielkość rodziny. Większe struktury pokrewieństwa .................... 201
Dziedziczenie biologiczne jako oś kultury.............................. 203
Więź pierwotna nieoparta na pokrewieństwie: grupy rówieśnicze,
grupy sąsiedzkie................................................. 205
Grupy odniesienia .................................................. 210
Dynamika grup. Tożsamość „naturalna” i „wymuszona”................. 213
Ekskurs: plac Św. Piotra i Wielka Krokiew ............................. 215
Tłum.............................................................. 216
D. Kultura i czas .......................................................... 219
D 1. Pojęcie czasu ....................................................... 221
Doświadczenie indywidualne......................................... 225
Czas filozofów ..................................................... 228
„Antropologia czasu”: siedem naiwnych pytań ......................... 232
Koncepcje czasu w różnych kulturach. Ewolucja poglądu na czas ......... 245
Kształt czasu ....................................................... 246
„Koło i spirala”..................................................... 250
„Schodki” ......................................................... 250
Sinusoida (lub wahadło) ............................................. 253
Podzielność i niepodzielność czasu .................................... 254
Ekskurs: kosmiczne oktawy .......................................... 255
Społeczne postawy wobec czasu ...................................... 256
Kultury polichroniczne i monochroniczne ............................. 257
D 2. Rachuba czasu i jej kulturowe konteksty ............................. 259
Funkcje pomiaru czasu .............................................. 261
Kwestionariusz Frazera .............................................. 266
Jednostki czasu: doba ............................................... 267
Rok ............................................................... 268
Punkty krytyczne ................................................... 271
Jednostki większe niż rok. Lata początkowe............................ 272
Miesiąc............................................................ 276
Tydzień............................................................ 281
Ekskurs: „Człowiek, który był Czwartkiem” ........................... 285
Podział dnia........................................................ 286
Dalszy podział godziny .............................................. 288
Ekskurs: kolacja w Pradze ........................................... 290
D 3. Indywidualna i zbiorowa perspektywa czasu. Tradycja................ 292
„Z pokolenia na pokolenie”?......................................... 299
Uprawomocnienie tradycji ........................................... 302
Zasady przekazu: tradycje ustne i pisane............................... 303
Ekskurs: tabakiera po pradziadku i autograf Napoleona ................. 304
Zasięg tradycji...................................................... 305
Głębokość tradycji .................................................. 306
Tradycja a tradycjonalizm............................................ 309
Zapominanie i celowy wybór tradycji ................................. 310
E. Kultura i przestrzeń .................................................... 315
E 1. Percepcja przestrzeni................................................ 317
„Rodzaje” przestrzeni ............................................... 321
Przestrzeń postrzegania jednostkowego................................ 321
Ekskurs: przestrzeń w zwierciadle prozy............................... 331
„Wymiary” przestrzeni .............................................. 332
Granica............................................................ 332
Miejsce centralne ................................................... 337
Kierunki........................................................... 345
Prawa–lewa ........................................................ 347
Góra–dół, przód–tył ................................................ 350
Kierunki „obiektywne”. Strony świata i ich symbolika................... 351
Na zakończenie: Królowa Europa .................................... 354
E 2. Miara i proporcje. Przestrzeń codziennego doświadczenia
a przestrzeń publiczna. Dom i jego symbolika ........................ 355
Miary ............................................................. 355
Proporcje .......................................................... 359
Odległości prywatne i publiczne ...................................... 363
Ekskurs: zakupy w Moskwie ......................................... 365
Zakupy na Long Island i msza w Wenecji .............................. 366
Budynek a otoczenie ................................................ 369
Dom .............................................................. 371
„Nie przez próg!”................................................... 377
Przestrzeń prywatna i publiczna domu ................................ 378
Gdzie chodzi król?.................................................. 380
Parter i piętra ...................................................... 382
Dom „nie do mieszkania” i dom „do pokazywania”..................... 383
E 3. Przestrzeń miasta (i wsi) ............................................ 385
„Jestem z miasta…”................................................. 385
Czynniki miastotwórcze ............................................. 388
Intra i extra muros .................................................. 400
Rewolucja przemysłowa i jej skutki ................................... 403
Operacje na mieście…............................................... 405
Ekskurs: „mówiące” gmachy Wiednia ................................. 408
„Ten gmach to ja”................................................... 410
Sklep na rogu ulicy a autostrada przez dzielnicę,
czyli Jacobs kontra Moses ........................................ 411
Śmierć i życie ulicy.................................................. 413
…o czym nie zdążymy opowiedzieć, a co jest kulturowo istotne: ......... 415
E 4. Kultura pokonuje przestrzeń ........................................ 417
„Stuprocentowy Amerykanin”........................................ 417
Typy dyfuzji. Dyfuzja a migracja ...................................... 419
Z ludźmi czy bez?................................................... 425
Zegarki w Szwajcarii i samowary w Tule............................... 427
Zwycięzcy i zwyciężeni .............................................. 429
F. Jednostka a kultura .................................................... 433
F 1. Zagadnienia wstępne. Terminologia.
Psychologiczne interpretacje kultury ................................. 435
„Ja” czyli kto? (razy dwadzieścia)..................................... 440
Od Piotra Iljicza do „Silnego” i „Pejota” ............................... 443
„Ja” razy dwa ...................................................... 448
Terminologia....................................................... 450
„Kim jestem” czy „kim bywam”? ..................................... 455
Kwestia roli społecznej .............................................. 457
Maska............................................................. 458
Tożsamość indywidualna a tożsamość zbiorowa ........................ 460
Psychologiczne interpretacje kultury .................................. 464
Behawioryzm ...................................................... 467
Psychoanaliza ...................................................... 470
Co z tego jest istotne dla nas? ........................................ 471
Obok Freuda i po nim: neopsychoanaliza a filozofia i krytyka kultury ..... 476
Jung .............................................................. 483
Koncepcje psychodynamiczne a zróżnicowanie kulturowe ............... 486
Polityczne tło psychoanalizy. Antypsychiatria i inne radykalne koncepcje . . 487
Psychokulturalizm/etnopsychologia ................................... 491
Psychologia poznawcza (kognitywna), psychologia postaci
i pokrewne kierunki ............................................. 493
F 2. Jednostka typowa, nietypowa i wybitna.............................. 495
Jednostka typowa a jej zmienność .................................... 496
Jednostka w czasie .................................................. 499
„Wszyscy jesteśmy buntownikami”? ................................... 500
Ekskurs: 99 centymetrów salonowej atrakcji ........................... 502
Patologiczne społeczeństwo? ......................................... 510
Ekskurs: „Lennon” zabija Lennona. Kulturowe konteksty
dwoistości jednostki ............................................. 512
Rola i struktura jednostki wybitnej.................................... 515
Kult bohaterów..................................................... 517
Bohaterowie bliscy i dalecy .......................................... 521
Przemiany bohaterów ............................................... 523
Monokult.......................................................... 526
Bohater a miejsce ................................................... 531
Glossa o kulcie (lub kultach) Chopina ................................. 532
Glossa druga: śmierć dwóch filantropek ............................... 533
Na zakończenie: od Lucjusza i Kandyda do Gardnera i Forresta Gumpa... 536
TOM II
G. Biologia a kultura ..................................................... 539
G 1. Antropogeneza i jej kulturowe konteksty............................. 541
Cechy „typowo ludzkie”?............................................ 544
Drzewa (czy krzaki?) genealogiczne ................................... 564
Hobbit z Indonezji.................................................. 565
Miejsce narodzin człowieka .......................................... 566
G 2. Ewolucja biologiczna a ewolucja kulturowa. Rasa a kultura........... 570
Gatunek – fakt czy hipostaza? ........................................ 570
Tempo i kierunki ewolucji ........................................... 576
Wielki Skok i naturalne eksperymenty................................. 578
Rozwój jednostki a rozwój gatunku ................................... 586
Rasa jako fakt biologiczny i problem kulturowy ........................ 588
„Jedna kropla krwi” ................................................ 592
Genetyka kultury i memetyka ........................................ 595
Metafora kuchenna ................................................. 597
Dzieci króla Salomona .............................................. 598
Geny kulturowe .................................................... 601
Metafora epidemiologiczna .......................................... 606
G 3. Człowiek a środowisko naturalne ................................... 608
Między ekosystemem w komórce a hipotezą Gai ....................... 609
Rośliny, zwierzęta, człowiek.......................................... 616
Mit homo oecologicus i model Diamonda ............................. 619
Udomowienie, oswojenie, niewolnictwo............................... 625
Zwierzęta i rośliny w otoczeniu człowieka: funkcje ..................... 631
Człowiek, który zjadł psa ............................................ 633
Ekskurs: dziki na pasach............................................. 638
Polityczne zaplecze poglądów ekologicznych ........................... 639
Zwierzę prawdziwe, sztuczne i imaginacyjne ........................... 641
Na zakończenie: malownicze ogrody i ptaszki w Utrechcie .............. 642
H. Kultura symboliczna – symbol w kulturze .............................. 645
H 1. Rodzaje i funkcje symboli........................................... 647
Etymologia i podstawowe określenia.................................. 648
Rodzaje znaków .................................................... 651
Syntagma, paradygmat i ich otoczenie. „Niepoetyczne miejsce”
i związane z nim kłopoty ......................................... 655
Między słowem a zdaniem ........................................... 662
O zdaniach „pełnych”, „niepełnych” i „minimalnych” .................. 648
Między duchem i materią pośredniczy… .............................. 666
Tekst kultury ....................................................... 669
Pięć naiwnych pytań ................................................ 670
Kto mówi?......................................................... 671
Do kogo mówi? .................................................... 675
Po co mówi? ....................................................... 677
O czym mówi? ..................................................... 681
Za pomocą czego mówi? ............................................ 685
Trzy ekskursy ...................................................... 687
Pytania o pochodzenia języka ........................................ 691
Po Adamie: język(i) Noego, jego synów i następców .................... 696
H 2. Mowa i pismo ..................................................... 700
Wyobraźmy sobie… ................................................ 700
Dostępność pisma .................................................. 702
Ekskurs: jak wygląda spójnik? ........................................ 706
Kto postawi na pismo? .............................................. 707
Ekskurs: wrześniowy poranek na dolnym Manhattanie.................. 710
„Literatura” oralna ................................................. 712
Perspektywa historyczna............................................. 713
Daleki Wschód ..................................................... 713
Grecja i Rzym ...................................................... 714
Żydzi i Biblia....................................................... 716
Arabowie .......................................................... 718
Europa chrześcijańska ............................................... 718
Późniejsza poezja oralna: romantyczni improwizatorzy
i swobodna twórczość w teatrze ................................... 721
Ustne – pisane, miejsca wspólne i różnice .............................. 723
Ekskurs: barua a soldani ............................................ 728
Dzieje pisma ....................................................... 730
Wreszcie – dźwięk .................................................. 735
Ekskurs: kolacja u Fryderyka......................................... 736
Od piktogramów do alfabetu – ciąg dalszy............................. 737
Akulturacja ortograficzna: stosowanie obcych systemów
zapisu do rodzimego języka....................................... 740
Nuż w bżuhu Formacji Nieżywych Schabuff ........................... 743
Kierunek pisma..................................................... 746
Ekskurs: dzieje jednego serduszka .................................... 747
Druk .............................................................. 749
Od Gutenberga do Zuckerberga – i co dalej?........................... 754
H 3. Język(i) a kultura(-y). Inne systemy symboliczne ..................... 758
Język (konkretny) a kultura .......................................... 759
…tak zwana hipoteza Sapira–Whorfa ................................. 762
Ekskurs: „Pani wie, kim ja jestem?” i „Dziecko mi zachorowało” ......... 769
Kontekst „niski” i „wysoki” .......................................... 772
Ekskurs: z życia zapożyczeń.......................................... 774
Gramatyka i pragmatyka ............................................ 777
Komunikacja niewerbalna i parawerbalna.............................. 778
Ekskurs: „figa”, „wał”, „fuck” i ich krewni............................. 778
Próby systematyzacji ................................................ 782
„Język kłamie głosowi… ............................................ 783
Język migowy i jego zróżnicowanie ................................... 787
Koszulka Podsiadły a kody mieszane .................................. 790
Symbol „w węższym rozumieniu”..................................... 792
Symbol a przekład .................................................. 799
Ekskurs: Madonny – „Nasza” i „Inna” ................................ 800
Jeszcze o dynamice symboli .......................................... 802
Ekskurs: dyplomacja jednej litery ..................................... 804
Grupy symboli ..................................................... 804
Petryfikacja i konwencjonalizacja symboli.............................. 805
Ale „skąd się biorą” symbole? ........................................ 806
I. Kultura i wartości ...................................................... 811
I 1. Wartości w kulturze: o czym mówimy? ............................... 813
Metafora jeździecka................................................. 820
Rodzaje wartości a wspólnota ........................................ 821
Wartości kluczowe .................................................. 830
„Życie jest lepsze niż śmierć”......................................... 830
„Zdrowie jest lepsze niż choroba” .................................... 837
„Wolność jest lepsza niż niewola” .................................... 838
„Dostatek jest lepszy niż ubóstwo”.................................... 840
„Edukacja jest lepsza niż ignorancja” .................................. 842
„Sprawiedliwość jest lepsza niż niesprawiedliwość” ..................... 844
Inne wartości....................................................... 846
Czego tu brakuje? .................................................. 852
Opozycje – dłuższa lista ............................................. 854
„Prawy umysł”: próby uporządkowania wartości kluczowych ........... 856
„…and no religion too” ............................................. 858
Ekskurs: „Your Body May Be a Temple,
But Mine’s An Amusement Park”.................................. 859
Źródła ............................................................ 862
I 2. Konfiguracje wartości i systemy moralne. Wzorce osobowe ............ 866
Jeszcze o wartościach kluczowych .................................... 870
Podręczniki ........................................................ 873
Dwa wzorce ....................................................... 875
Etos rycerski ....................................................... 876
Ekskurs: kodeks Boziewicza (i nie tylko)............................... 880
Etos mieszczański................................................... 883
Kwestia „etyki protestanckiej” ....................................... 886
Trzy rodzaje etosu mieszczańskiego ................................... 887
Ekskurs: Pionierzy i spadkobiercy i ich holenderskie domy .............. 889
Systemy wartości: trwałość, spójność, konflikty ........................ 889
Na zakończenie..................................................... 892
I 3. Autorytet w kulturze. Teksty kanoniczne.
Rola nauki w kulturze ............................................ 894
Przekaz wartości.................................................... 894
Funkcje społeczne autorytetu......................................... 896
Metafora radiowa .................................................. 898
Ekskurs: na posiedzeniu Komisji Programowej ......................... 899
„…Czy ten, kto o tym mówić nie pozwala?”
O autorytecie zamkniętym........................................ 901
Po drugiej stronie ................................................... 902
Teksty kanoniczne .................................................. 904
Próba typologii tekstów kanonicznych ................................ 911
Czemu nie Moja walka? ............................................. 914
Skarbnice tekstów .................................................. 916
Ekskurs polski: Pieśnioksiąg Woronicza, lista Tazbira
i ich byt fantomatyczny .......................................... 917
Kanon artystyczny .................................................. 921
Rola nauki w kulturze ............................................... 925
Przemiany funkcji nauki a postęp ..................................... 926
Ekskurs: campus i reszta świata....................................... 931
NOMA: agnostyk spotyka teologa .................................... 934
U mnie i u sąsiada: nauka, polityka, Polska ............................ 936
Na zakończenie..................................................... 937
I 4. Sprzeciw w kulturze................................................. 939
Kierunek i cel sprzeciwu............................................. 943
Historyczne formy sprzeciwu ........................................ 946
Anomia............................................................ 951
Terroryzm ......................................................... 952
Ekskurs: samotnik-społecznik z Connecticut ........................... 953
Społeczne zaplecze kontestacji. Środowiska, pokolenia,
centra i ich oddziaływanie ....................................... 954
Masowość kontestacji .............................................. 962
Uprawomocnienie kontestacji ........................................ 963
Ekskurs: Make love not war, czy Make love not war? ................... 968
Krytyka kontestacji ................................................. 969
Krytyka diagnozy: złudzenia kontestatorów............................ 969
Krytyka środków: zamknięcie przez otwarcie .......................... 971
Krytyka rezultatów: pustelnia i supermarket ........................... 973
Powrót do naiwnego pytania ........................................ 976
Historyczna perspektywa i trwałe rezultaty ............................ 977
Na zakończenie tego etapu… ........................................ 979
J. Społeczne uwarstwienie kultury ........................................ 981
J. Społeczne uwarstwienie kultury ....................................... 983
Czyja jest ta kultura? ................................................ 983
„Twoja mowa cię zdradza” ........................................... 992
Ekskurs: Szczepku i Tońku w słowniku gwary .......................... 993
Czy Nikifor był artystą ludowym? .................................... 997
„Czy ma pan cywilną czapkę?” ...................................... 1002
Kultura elitarna, czyli czyja? ........................................ 1004
Ekskurs: jubileusz „Amadeusza” .................................... 1009
Od Teatru Dionizosa do Wembley Stadium i z powrotem............... 1014
Kultura popularna ................................................. 1016
Szczególny przypadek muzyki ....................................... 1019
Subkultury ........................................................ 1020
Piramida prosta, odwrócona i inne figury geometryczne ................ 1024
Pro domo sua: kultura studencka .................................... 1026
Dzisiaj (a przynajmniej wczoraj) ..................................... 1030
K. Dzieje wiedzy o kulturze .............................................. 1033
K 1. Początki. Klasyfikacja. Orientacje historyczne ....................... 1035
Źródła i dopływy .................................................. 1036
Nowy Świat....................................................... 1040
Niezmienniki historyczne ........................................... 1044
Kilku prekursorów................................................. 1045
Lafitau ........................................................... 1045
Vico.............................................................. 1046
Rousseau ......................................................... 1048
Herder ........................................................... 1049
Antropologia nowoczesna: chronologia .............................. 1053
Ekskurs: Wiepersdorf i jego goście ................................... 1058
Wyprawy i badania terenowe........................................ 1063
Trzy (czy cztery) metafory .......................................... 1068
Próby klasyfikacji .................................................. 1069
Orientacje historyczno-porównawcze ................................ 1071
Ewolucjonizm ..................................................... 1072
Szkoła kulturowo-historyczna ....................................... 1076
Ekskurs: „Kon-Tiki”, czyli naukowa empiria do kwadratu .............. 1081
K 2. Funkcjonalizm. Szkoła „kultury i osobowości”.
Relatywizm. Strukturalizm ......................................... 1083
Funkcjonalizm..................................................... 1083
Funkcjonalizm klasyczny ........................................... 1084
Opozycja wobec funkcjonalizmu (wewnętrzna i zewnętrzna)............ 1093
Franz Boas........................................................ 1096
Antropolog na kozetce i w laboratorium.............................. 1099
Dalsze losy relatywizmu. Antropologia kognitywna
i pokrewne tendencje ........................................... 1108
Ekskurs: Pan Jerzy, jego osioł i żona.................................. 1114
Strukturalizm ..................................................... 1115
Lévi-Strauss… i kto jeszcze?......................................... 1126
K 3. „Naturalizm”. „Kryzys metanarracji” i co po nim ................... 1131
Darwinizm społeczny .............................................. 1132
Metafora sportowa ................................................ 1133
Antropologiczne habeas corpus...................................... 1138
„Kryzys metanarracji”: poststrukturalizm, postmodernizm,
dekonstrukcja i ich bliżsi i dalsi krewni ............................... 1141
„Sokal Hoax” ..................................................... 1149
Zmiana (zanik?) przedmiotu ........................................ 1151
Antropologia a religia .............................................. 1157
Antropologia a polityka ............................................ 1160
Różne „posty”, a zwłaszcza postkolonializm .......................... 1168
Komentarz subiektywny ............................................ 1175
Próby unifikacji.................................................... 1176
Konsiliencja ....................................................... 1177
Na zakończenie.................................................... 1179
L. Perspektywy kultury współczesnej ..................................... 1183
L. Perspektywy kultury współczesnej .................................... 1185
Antyutopie XX wieku i kwestia ich aktualności ....................... 1187
Główne tendencje: dialektyczna względna równowaga ................. 1189
Globalizacja ⇔ lokalizacja oraz Mobilność ⇔ Zamknięcie ............. 1192
Po jakiemu mówią w globalnej wiosce? ............................... 1197
Postmodernizm/relatywizm ⇔ fundamentalizm ....................... 1206
Maltuzjanizm ⇔ „Kornukopianizm” ................................ 1208
Szybkość ⇔ powolność ............................................ 1210
Ekskurs: wiadomość o Hermaszewskim i reklamy w NBC .............. 1212
Nowe produkty ⇔ stare firmy ...................................... 1215
Tempo w sztuce ................................................... 1218
Kult autentyku ⇔ Wszechobecność symulakrów ...................... 1220
Tematyzacja ⇔ hybrydyzacja ....................................... 1225
Kult osobowości ⇔ Ekstensje zmysłów i umysłu ...................... 1227
Inne cechy charakterystyczne kultury współczesnej ..................... 1232
„Schizo…”........................................................ 1235
Jeszcze raz metafora malarska ....................................... 1238
Próba definicji składanej ............................................ 1239
Na zakończenie .......................................................... 1241
Spis schematów, tabel, ilustracji i wykresów .............................. 1243
Spis ilustracji na wklejce ................................................. 1244
Bibliografia wraz z notą bibliograficzną .................................. 1247
Sigla biblijne ksiąg, o których mowa w tekście ........................... 1278
Indeks nazwisk .......................................................... 1279
