Seria POLONICA LEGUNTUR. Literatura polska w krajach języka niemieckiego. Tom 14
W prezentowanym tutaj tomie i osoba autora, i jego dzieło są rzadkiej próby świadectwem wysokiej jakości prac średniej generacji niemieckich historyków, specjalistów o szerokich horyzontach, a zarazem metodologicznie wrażliwych uczonych–uniwersalistów, uzupełniających często amputowaną na Zachodzie pamięć historii Europy o jej środkowowschodnią tożsamość. Są oni świadomi faktu, że to właśnie niemiecka myśl historyczna w niesłychanie ważnym okresie powstawania i modernizowania się narodów i państw narodowych w Europie przyczyniła się do degradacji, a nieraz i amputacji sporej części historii Europy z pamięci ogólnoeuropejskiej. (…) Praca (…), którą Czytelnik dostaje do ręki, jest nie tylko produktem nadzwyczajnej erudycji, wynikiem symbiozy doświadczeń historiografii niemieckiej i polskiej, oraz częścią dyskursu na temat myśli politycznej i kultury historycznej Europy Środkowo-Wschodniej w okresie wczesnonowożytnym – jest to zarazem dzieło „literatury historycznej” w najlepszym słowa tego znaczeniu, napisane precyzyjnie, w świadomości zależności każdej konstrukcji historycznej od momentu historycznego, w jakim – także ono samo – powstawało. Bömelburg kontekstualizuje wczesnonowożytne myślenie historyczne w Rzeczypospolitej synchronicznie, to znaczy w kontekście współczesnej mu Europy. Myśl ta jest – niekoniecznie spójnym – przykładem i elementem tradycji funkcjonujących w ten czy inny, zawsze jednak w „porównywalny” sposób i nierzadko czerpiących z podobnych źródeł europejskiego humanizmu. Szczególnie wartościowy jest wkład pracy Bömelburga w historię pojęć (Begriffsgeschichte) dyskursu politycznego w Rzeczypospolitej, w tym europejskim narodzie Sarmatów, posługujących się tak językiem polskim, jak i łacińskim, ustabilizowanym tak w poczuciu ciągłości, jak i swej nadzwyczajności. (…)
Praca Bömelburga jako naukowa praca historyczna daleka jest od jakiejkolwiek krytyki czy polemiki ideologicznej. Poszerza ona natomiast naszą wiedzę o wielości sposobów szukania tradycji myślenia historycznego we wczesnonowożytnej Rzeczypospolitej, korzystając ze szczególnie szerokiej palety źródeł, wychodząc daleko poza teksty historiograficzne i wchodząc głęboko w teksty literackie. Autor czyni to w sposób wyrażający szacunek i ostrożność w interpretacji różnych „narodowych” konstrukcji historycznych oraz ich funkcji – ogólnych, regionalnych, piastowskich, jagiellońskich, wolnościowych, katolickich, szlacheckich, monarchicznych, republikańskich... Konstrukcje te szukały specyficznego, własnego miejsca Rzeczypospolitej w Europie i nie były one dla tejże Europy tajemnicą.
Andreas Lawaty, fragment Wstępu
Wydano z finansowym wsparciem Fundacji Współpracy Polsko-Niemieckiej
Herausgegeben mit finanzieller Unterstützung der Stiftung für deutsch-polnische Zusammenarbeit
SPIS TREŚCI
Andreas Lawaty, Ars historica albo „ostrożnie z historią” . . . 5
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
1. Kultura polityczna w okresie nowożytnym i przekaz
historii narodowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
1.1. Koncepcje polskiej historiografi i . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
1.2. Założenia teoretyczno-metodologiczne . . . . . . . . . . . . . . 30
1.3. Podział pracy, zakres przestrzenny, cezury i baza
źródłowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
2. Recepcja średniowiecza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
3. Krakowski program historyczny wobec tradycji i humanistycznego
pisarstwa historycznego (1500-1550) . . . . . . 71
3.1. Europa Środkowa i Wschodnia w koncepcjach
historycznych włoskich i niemieckich humanistów . . . . . 75
3.2. Kraków jako centrum komunikacyjne, przejęcie
humanistycznej wizji historii oraz zakorzenienie się
pojęcia Sarmacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
3.3. Uczone koncepcje historii a polityka historyczna
na dworze jagiellońskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
4. Popularyzacja historii narodowej w dyspucie między
monarchą a ruchem reformatorskim (1550-1620) . . . . . . . 161
4.1. Powstanie kanonu historii narodowej: Bielski i Kromer . . 172
4.2. Historia narodowa w interregnach (1572-1587):
jej popularyzacja i zorientowanie na „Piastów”
i „Jagiellonów” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213
4.3. Rozbudowa prahistorii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234
4.4. Współczesna historia stanowa, historiografi a dworska
i cenzura (1575-1620) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252
4.5. Narodowa refl eksja historyczna i krystalizacja
koncepcji republikańskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261
5. Dwór Wazów a dyfuzja narodowego obrazu historii . . . . . 287
5.1. Dworska polityka historyczna: kult Jagiellonów
i hagiografi a dynastyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 290
5.2. Projekty historiografi czne w otoczeniu dworu Wazów . . 311
5.3. Dyfuzja obrazów historii w instytucjach oświatowych . . 365
5.4. Myślenie genealogiczne w kontekście narodowym:
herbarze i wspomnienia szlacheckie . . . . . . . . . . . . . . . . . 386
5.5. Emblematyczne poczty władców i dyfuzja myślenia
monarchicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 415
5.6. Mowa i ustny przekaz historii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 430
5.7. Europejskie descriptio gentium a obrona polskiej tradycji
historycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 439
6. Narodowo-republikański obraz historii? Polskie myślenie
historyczne w drugiej połowie XVII wieku . . . . . . . . . . . . 449
6.1. Posłanie narodu polskiego. Powiązania narodowych
i wyznaniowych wzorców interpretacyjnych . . . . . . . . . 464
6.2. Piast jako kod narodowo-republikański . . . . . . . . . . . . . . 490
6.3. Niezwyciężony i nieśmiertelny naród wybrany.
Historia narodowa i historia zbawienia . . . . . . . . . . . . . . 502
6.4. Monarchiczne traktaty o rządzie: „Chory człowiek
Europy” i polskie reakcje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 516
7. Zasięg polskiej myśli historycznej: społeczeństwo –
wyznanie – region . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 535
7.1. Zasięg społeczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 537
7.2. Zasięg wyznaniowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 553
7.3. Zasięg regionalny: polskie myślenie historyczne
i starsze tradycje w północnej Europie Wschodniej . . . . . 565
8. Polska nowożytna myśl historyczna na europejskim tle . . . 675
Wykaz źródeł i literatury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 691
1. Archiwalia, rękopisy i źródła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 691
2. Bibliografi e, biografi czne i archiwalne materiały
pomocnicze, leksykony, literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 747
Indeks osobowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .817
