Oryginalna, napisana w nowatorski sposób rozprawa. Interdyscyplinarna i wszechstronna refleksja nad niezbadanym i nieznanym fenomenem intelektualnym oraz towarzyszącą mu frapującą, uniwersalistyczną, dialogiczną wizją świata i człowieka. Bohaterami książki są badacze przeszłości przepowiadający przyszłość: Tatarzy – od wieków kojarzeni ze znakomitymi i okrutnymi wojownikami, łupieżczymi najazdami, ogniem, szablą i jasyrem, półksiężycem i wielożeństwem – wieszczyli wyzwolenie kobiet, syntezę cywilizacji Wschodu i Zachodu, nową erę w dziejach ludzkości, wolną od przesądów i uprzedzeń, opartą na wartościach pluralizmu, postępu i pokoju.

Wojciech Wendland ukończył historię na Uniwersytecie Łódzkim oraz zarządzanie projektami w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie. Laureat konkursu Ministerstwa Szkolnictwa Wyższego, Nauki i Sztuki Hesji na udział w Miedzynarodowej Szkole „Cultural Contact in Transformation Societies” – Państwowy Uniwersytet Kazański (Rosja, 2009). Odbył staż na Uniwersytecie Justusa Liebiga w Giessen (Niemcy, 2010). W 2012 roku na Uniwersytecie Łódzkim uzyskał stopień doktora nauk humanistycznych w zakresie historii – historii historiografii. Laureat Stypendium Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego (2013). Publikował m.in. w „Więzi”, „Midraszu”, „Odrze”, „Znaku”, „Twórczości”.

Spis treści

Wstęp  7

Rozdział I: U źródeł Dziejopisarstwa Tatarów polskich  19

Idee modernizmu tatarskiego w XIX stuleciu i na przełomie wieków XIX i XX  20

1. Szihabuddin Mardżani i podstawy modernizmu tatarskiego  20

Pogląd Mardżaniego na społeczną funkcję nauki i oświaty  21

Teoria i praktyka historiograficzna Szihabuddina Mardżaniego  26

Metoda krytyczna w historiografii  27

Filozofia historii  29

2. Teoria historycznego „zbliżenia” Ismaiła Beja Gaspyrały  32

Filozofia społeczna. „Nowa Metoda” – dżadidizm  33

Założenia poznawcze w myśli historycznej Gaspyrały  38

Zarys dziejów „zbliżenia” powszechnego  40

Znaczenie sefardyjskiej teorii noahidzkiej  46

Obraz Tatarów w historiografii polskiej od końca XVIII stulecia do przełomu XIX i XX wieku  48

1. Uwagi wstępne 49

2. „Tatar” – historyków rozważania wokół „zaklętego” pojęcia  51

3. Tatarzy i „duch” Azji  53

4. Rosja „inkarnacją ducha” tatarskiego i azjatyckiego  56

5. Tatarzy a „duch” europejski i polski  64

Osadnictwo Tatarów na ziemiach polsko-litewskich  65

Społeczność Tatarów – struktura i status prawny  67

Tradycje tolerancji contra fanatyzm  69

„Wnarodowienie” Tatarow?  72

6. Historycy polscy wobec Tatarów – typologia postaw  74

Wizja dziejów Macieja Tuhana-Baranowskiego  77

1. Model praktyki dziejopisarskiej Tuhana-Baranowskiego  79

2. Dzieje „tatarskiego Orientu”  82

3. Historia „narodu litewsko-tatarskiego”  84

4. Społeczność Muślimów Litewskich  88

5. Podsumowanie  91

Rozdział II: Środowisko historyków tatarskich i jego dorobek w II Rzeczypospolitej  93

Wokół kluczowych kategorii poznawczych  94

1. „Środowisko historyczne”  94

2. „Historyk”  96

3. „Proces psychologicznego i historycznego odzyskiwania przeszłości”  97

Historyczny aspekt organizacji tatarskiego dziejopisarstwa  100

Program tatarskich badań nad przeszłością  104

1. Postulaty myśli krytycznej  104

2. Porządek socjo-polityczny  107

3. Od „rewindykacji” po „insurekcję”: spadkobiercy tradycji Wielkiego Księstwa

Litewskiego i sukcesorzy Złotej Ordy  109

Infrastruktura historiografii tatarskiej w II Rzeczypospolitej  112

1. Meandry instytucjonalizacji: „Rocznik Tatarski” contra „Życie Tatarskie”?  114

2. Materialne podstawy pracy tatarskich historyków  121

3. Ośrodki geograficzne tatarskich badań nad przeszłością  123

Oblicza historyków tatarskich  125

1. Jakościowa charakterystyka zbiorowości  126

2. Społeczno-kulturowy obraz środowiska: historia jako przepowiednia, historyk

jako prorok  134

Modelowy wizerunek historyka tatarskiego: „intelektualista” czy „wojownik”?  139

1. Ten, który umiłował naukę  140

2. Krymski Rycerz  145

Problem języka w tatarskiej literaturze i myśli historycznej  151

Podsumowanie: historyk tatarski jako „stwórca świata”  156

Rozdział III: Obraz dziejów w międzywojennej myśli historycznej Tatarów polskich  159

Zarys problematyki tatarskiej w polskiej historiografii II Rzeczypospolitej  160

1. O rozwój studiów nad dziejami Tatarów  160

2. Z dziejów stosunków polsko-tatarskich  164

3. „Na maszkary czyniąc Cygany, Tatary, by prawym Polakiem został”  168

4. Podsumowanie  170

U podstaw historiozofii Tatarów polskich  171

1. Wokół kluczowych zagadnień badawczych  171

2. Nowa era w dziejach ludzkości  173

3. Ku wspólnocie powszechnej rodzaju ludzkiego  178

4. Podsumowanie  182

Historia islamu i tolerancji w myśli Tatarów polskich  183

1. Założenia badawcze i uwagi teoretyczne  184

2. Religia jako zagadnienie poznawcze w historiografii tatarskiej  188

3. Tatarzy polscy a Wschód muzułmański  191

Islam w Polsce. Z dziejów tolerancji i nietolerancji  193

Dzieje wspólnot muzułmańskich na świecie  199

Islam a Europa  202

4. Podsumowanie  204

Dzieje walk o niepodległość a idea polskości w tatarskiej myśli historycznej  205

1. Związek pojęciowy „polskość-niepodległość” w dziejopisarstwie  205

2. Wymiar empiryczny  209

Szlakiem dzielnych wojowników 210

Drogą jawną i publiczną  215

3. Wymiar normatywny  217

Rycerz  217

Konspirator  218

Tatar-polski patriota  220

4. Podsumowanie  222

Historycy tatarscy wobec Sienkiewiczowskiej wizji dziejów  222

1. Zagadnienie „Trylogii” w humanistyce polskiej i połowy XX stulecia  223

2. Problem insurekcji tatarskiej w XVII-wiecznej Polsce  225

Wokoł pojęcia „Lipkowie”  226

Azja Tuhajbejowicz – ethos zapomnianego bohatera  227

Kulturowe, polityczne i społeczno-ekonomiczne tło insurekcji  231

3. Ku „wieczystemu sojuszowi” Polski z Tatarami  236

4. Podsumowanie: Sienkiewicz – z tatarskiego rodu?  240

Idea aliażu antropologicznego  241

Wobec dostojnego majestatu przeszłości  242

Historia powszechna w myśli Tatarów polskich  246

1. Krym – u źródeł kultury świata  246

Pierwotna harmonia  247

W ruinach świątyni pokoju i postępu  250

2. Wobec konfliktu żydowsko-arabskiego w Palestynie  252

Uwagi semantyczne  252

Metafora „pustki”  254

Metafora „pełni”  255

Meandry dialogu  257

3. Podsumowanie  261

Rozdział IV: Dziejopisarstwo Tatarów polskich na tle wspólnot historiograficznych innych grup

narodowościowych II Rzeczypospolitej  263

Wprowadzenie  264

Ukraińska historiografia  265

Dziejopisarstwo Żydów polskich  267

Środowisko historyków niemieckich  270

Myśl historyczna Górali kaukaskich  273

Wspólnota historiograficzna Karaimów  276

Podsumowanie  284

Zakończenie  289

Bibliografia  295

Indeks nazwisk 313